פסיכולוגים קליניים ומטפלי CBT דוברי ערבית בצפון | המלצות

פסיכולוגים ומטפלים

ערבים מומלצים בצפון

פסיכותרפיה / CBT /

טיפול פסיכולוגי בערבית

כתיבה:

דועא אברהים

דועא היא עובדת סוציאלית קלינית (MSW);

מטפלת עמיתה של מכון טמיר בנצרת;

סיימה תואר ראשון ושני בעבודה סוציאלית קלינית באוניברסיטה העברית,

במהלכם התמחתה במסלול לטיפול ישיר בטראומה;

כיום, לומדת בתוכנית לפסיכותרפיה במכון הפסיכואנליטי.

עריכה:

איתן טמיר, (MA),

ראש מכון טמיר

אין מספיק פסיכולוגים קליניים ערבים בישראל, לילדים, לנוער ולמבוגרים.  

לפי הדו"ח האחרון של מבקר המדינה, השיעור הכי נמוך של מטופלים בבריאות הנפש נמצא ביישובים ערביים, הרבה פחות ממה שמצופה לפי הרפורמה בבריאות הנפש, שנכנסה לתוקף ביולי 2015.

המציאות מלמדת כי קיים מחסור חמור של פסיכיאטרים, פסיכולוגים קליניים ופסיכותרפיסטים בכל החברה הערבית, זאת על אף תכניות המענקים לברה"ן הציבורית, שהועברו לסירוגין כבר בשנת 2011. 

מכון טמיר מנסה לתת מענה של טיפול פסיכולוגי איכותי לדוברי ערבית, שמטרתו להוות אפשרות ביניים כלכלית: עלות מפגש של 320 ש"ח.

על מנת להתמודד עם האתגר, חיפשנו את המומחים הכי טובים שמציעים טיפול נפשי בשפה הערבית וכיום ניתן לפגוש בקליניקות העמיתות של מכון טמיר מטפלים מנוסים מאוד לטיפול פסיכולוגי או פסיכותרפיה בערבית באינטרנט או פנים אל פנים,  בחיפה , כפרי המשולש שפרעם, בגליל, כרמיאל, נצרת והצפון.

מכון טמיר הוקם עם הרבה חשיבה חברתית.

חשוב לנו לתת לציבור טיפול רגיש-תרבות, שלוקח בחשבון את ההבדלים הכי דקים, גם אם באים לייעוץ של פגישה אחת או שתיים, גם אם מדובר על טיפול CBT קצר וממוקד בבעיה (כמו דיכאון, מחשבות ו-OCD , פחדים או חרדות) וגם אם מתחילים טיפול ארוך בבעיה יותר מורכבת.

המכון מציע גם טיפול פסיכולוגי לילדים, טיפול רגשי והדרכת הורים.

מהיכן אתם?

פסיכולוגים ערבים מומלצים בקליניקות העמיתות בחיפה <

פסיכולוגים ערבים מומלצים בקליניקות העמיתות בכרמיאל ובצפון <

פסיכולוגים ערבים מומלצים בשפרעם <

צרו עמנו קשר

לתיאום מפגש היכרות.

המחיר: 320 ש״ח למפגש

072-3940004

המטפלות העמיתות של מכון טמיר בצפון

רולה חילו-דביאת, פסיכולוגית קלינית בחיפה

דועא אברהים, עו"ס קלינית בנצרת

נסרין עאלם זידאן, פסיכולוגית קלינית מומחית בשפרעם

ד״ר משלן חורי, עו״ס קלינית בנהריה

אם אתם מרגישים בשלים

להתייעצות מקצועית לגבי חרדת מבחנים,

התקשרו אלינו להכוונה: 

072-3940004

המדינה משקיעה 6,000,000 ש"ח בהכשרת פסיכולוגים דוברי ערבית - דה מרקר <

ראיון עם ד"ר רוני סרור, פסיכולוג ערבי, מומחה בפסיכולוגיה קלינית וחינוכית < 

המצב הנפשי והכלכלי בקורונה הקפיץ

את שיעור הגירושים בתקופת הקורונה -

כתבה מתוך קול יסראיל ביוטיוב: 

למה חסרים פסיכולוגים קליניים דוברי ערבית?

כתבה מתוך "כאן חדשות", שופכת אור על הקשיים של בני ובנות קבוצות מיעוט בחברה הישראלית לבחור בלימודי פסיכולוגיה כמסלול קריירה: 

התהליכים של הכשרת מטפלים מוסמכים בבריאות הנפש בשפה הערבית נמצאת בהתפתחות מתמדת. התהליכים החיוביים הללו מאפיינים גם עמותות התנדבות שמגישות עזרה נפשית.

למשל, בקו הטלפון בשפה הערבית של ער״ן הכשירו בקיץ 2019 תריסר מתנדבות ומתנדבים חדשים מהמגזר הבדואי, בשיתוף עם עמותת ״השחר החדש״, מרכז קהילתי יהודי -בדואי בדרום הארץ. 

מאפיינים של פסיכותרפיה בחברה הערבית

בשנים האחרונות ניכרת עלייה בפנייה של מטופלים ערבים בגילאים שונים לטיפול. בד בבד ניכרים הבדלים ומאפיינים שמייחדים את האוכלוסייה הערבית. טיפול נפשי צריך לכלול בתוכו התייחסות לפרט ולהקשר החברתי, התרבותי והפוליטי בו הוא חי. עקרונות הטיפול, והטיפול הדינמי בפרט, צמחו והתפתחו במערב. טיפול זה שם במרכז את ערך האינדיבידואליזם כערך מרכזי. החברה הערבית מאופיינת בהיותה חברה קולקטיבית,  שמעניקה חשיבות רבה להשתייכות ולשמירה על המסורת המשפחתית כערך עליון.

יש לציין, שהחברה הערבית עוברת שינוי בהקשר הזה. אך יחד עם זאת, היא עדיין שומרת על ערכים שמקדשים את המשפחה, בעיקר באמצעות הקפדה על שמירת ענייני וקשיי המשפחה בתוכה ומעבירה מסר לפרטיה שהם חייבים לשמור נאמנות לסודיות זו.  בדרך כלל החברה הערבית מתאפיינת גם בקשיי נפרדות ביחסים בין הילדים וההורים, כך שמצופה מהילדים לרצות את הוריהם, לציית לרצונות שלהם, ולהיזהר מהבעת כעס, תוקפנות ומאוויים אישיים. הבעת רצון נפרד יכולה להיחוות כחוסר נימוס ואי הכרת תודה.

לערכים אלו צדדים חיוביים בחיי הנפש ומשרתים כמקור לאחדות משפחתית. מאידך, הם עלולים לחסום את היכולת לבנות חיים עצמאיים ונפרדים, אשר בבסיסם מחייבים יכולת לראות ולהביע גם נקודות ומקומות של שוני בתוך היחסים. לפיכך, הפנייה לטיפול שמתייחס לסוגיות אלו נחשב כבגידה בערכי במשפחה ובדרך כלל מציף רגשות אשמה. הרבה פעמים המטופלים מהמגזר הערבי פונים בסוד לטיפול, מה שמצד אחד מחזיק את המרחב שלהם, אך גם מגביר את רגשי האשמה, ולפעמים מהווה כמקור של חרדה. הסטיגמה סביב משמעות הטיפול בכלל, ובחברה הערבית בפרט, מהווה מחסום בפני הפנייה לטיפול ולהמשכו. יש פחד מתיוגם של חברי הקהילה, בפני עצמם ובפני הזולת, כ"משוגעים" ו"כסובלים מחולי נפשי חמור שעלול לפגוע במוניטין שלהם ושל המשפחה".

פנייה לפסיכותרפיה - כוח או חולשה?

פנייה לטיפול נחשבת הרבה פעמים כמקור לחולשה או כחוסר אמון דתי בגורל וברצון האל (לאנשים דתיים), במיוחד אם הפונה הוא גבר. כשמדובר במטפלת אישה, ניכר לעיתים קושי משמעותי מצד הגבר להיחשף ולקבל את סמכותה  (על אף שבאופן כללי המטופל הערבי מייחס סמכות רבה למטפל, כוח ומקצועיות.  דבר זה בולט בפאסיביות שמאפיינת הרבה מהמטופלים שמצפים שהתהליך הטיפולי יתרחש "מבחוץ" וידרוש פחות מאמץ מצדם. מושג "התהליך" הוא מורכב בהקשר הזה, כאשר בדרך כלל יש ציפייה של המטופל לתהליך קצר מאוד ו'מאגי'.

ההזמנה הפתוחה לאסוציאציות ומחשבות חופשיות עלולה להיות מוזרה ומפחידה עבור המטופל. האוכלוסייה הערבית חיה גם בתוך הקשר חברתי מורכב שבו הרבה פעמים הם מרגישים שהם צריכים לקבל את הסמכות ולהיות מרצים (please) בשל היותם מיעוט במדינה. סוגיה זו עלולה  לגרום אף היא לקושי במתן אמון במטפלים בכלל ובמטפלים שאינם מהמגזר הערבי בפרט.  

המסגרת הטיפולית

השמירה על  המסגרת הטיפולית והמערך הטיפולי בטיפול בחברה הערבית היא סוגיה מאתגרת ומורכבת מאוד.  בדרך כלל יש קושי השמירה על הזמן הקבוע של בטיפול, משך הפגישה, הודעה על ביטולים ועל איחורים. לפעמים זה קשור בדינמיקה הטיפולית וביחסי ההעברה. יחד עם זאת, יש לתת את הדעת שבדרך כלל בחברה הערבית, יש פחות שמירה על דיוק בזמנים ובהבנת השלכותיו על הזולת. בהקשר זה יש חשיבות רבה להסביר למטופל בבהירות על המשמעות של הזמן בטיפול, ויש להיזהר מפרשנויות שעלולות להיות לא מדויקות ופוגעניות. גם בנוגע התשלום ולגביית כסף עבור הטיפול מופיעים לעתים קשיים שקשורים למצב האקונומי בישראל, לאפשרויות התעסוקה ולאחוזי העוני בכלל, אך בחברה הערבית במדינה בפרט, מה שעלול להוות מחסום להתקיימות הטיפול ולהמשכיותו. סוגיית הדת מהווה, לעתים, גורם שמתכתב עם תכני הטיפול ולא מתנגש איתו בהכרח. יחד עם זאת, עולים קשיים אצל מטופלים דתיים, כאמור, סביב עצם הפנייה לטיפול ומשמעותה, המפגש עם מטפל/ת מהמין השני, שיח על נושאים רגישים כמו מיניות ויצרים והבנת המקורות והמשמעות של הקשיים הללו.

כתיבה:

דועא אברהים,

עו"ס קלינית ופסיכותרפיסטית

עמיתה של מכון טמיר בכרמיאל- צפון הארץ

בעקבות הקורונה: עליה בפניות לקו תמיכה לקהילה הבדואית בנגב <

משבר בבריאות הנפש במגזר הערבי <

מחסור בפסיכולוגים ערבים <

28% מהסובלים מבריונות ברשת - ערבים <

פרויקט להנגשת מיינדפולנס בערבית <

רולה חילו-דביאת , פסיכולוגית קלינית בחיפה 

טיפול cbt בדיכאון  علاج الاكتئاب

نحن نؤمن ان تغيير  الافكار يغيير المشاعر لتتغيير تصرفاتنا.  العلاج المعرفي السلوكي ( cbt) والذي يعتبر احد العلاجات الناجعه للاكتئاب،  والمثبت علميا. يعمل هذا العلاج على تليين الافكار وتغييرها بواسطه تمرين الشخص على رؤيه اوسع واشمل . نحن لا نلقن الشخص جملا ايجابية بل نمرن الدماغ على رؤيه شمولية وبانه لا توجد حقيقه واحدة سلبية بل هنالك جوانب ايجابيه بجانب السلبية.  في العلاج دائما نحاول ان نصل لمرحله تمكن الشخص من القدرة على تغيير امور يريد تغييرها بواسطه اعطاء مهارات وادوات حياتيةالى جانب ذلك نصل معه لمرحلة القبول لاشياء لا يمكن تغييرها والوصول لمرحلة النضوج الفكري والروحي  هذه السيرورة العلاجية تتطلب الجهد والمثابرة وليست بالسهلة حيث يتم فيها تمرين الدماغ ليكون اكثر ليونة وتحكم بالذات واخد المسؤؤلية على نفسه بخلق السعاده لنفسة  اولا والتعامل مع المشاعر الاخرى مثل الحزن دون لوم القدر وندب الحظ او جلد الذات.

الوسواس القهري ocd

يعاني هؤلاء الاشخاص من عدم قدرتهن بالسيطره على افكارهم التلقائيه، والتي تكون بعلاقه طرديه مع مشاعر الخوف فكلاهما يغدي احدهم الاخر، والناتج هو تكرار تصرفات معينه لتقليل مشاعر الخوف . يدخل الشخص بهذه الحالة في دائره يفقد فيها السيطره وضبط التصرف. كثير من حالات الوسواس القهري تتمحور حول النظافه مثل غسل اليدين المتكرر او تنظيف البيت وترتيبه بطريقه معينه وطقوس ثابته، او الفحص عده مرات وما شابه. هذه التصرفات القهريه تخفف من حده الخوف بشكل مؤقت ولكن الافكار الوسوايه  تعود بقوه بعد ذلك لاعاده التصرف. 

يقوم العلاج المعرفي السلوكي cbt  على تقليص وقطع الرابط بين الفكره والتصرف وبواسطه التمارين نعزز قدره الشخص على عدم الاصغاء للفكره وتنفيد التصرف القهري، 

الخوف / الفوبيا 

الفوبيا هي حاله الخوف الشديد والهلع من شيء محدد. مثل الخوف من حيوانات معينه او حشرات، الاماكن المرتفعه، الاماكن المغلقه والطائره. 

هذا الخوف الشديد يظهر على شكل سرعه في دقات القلب، التنفس، ضيق، قشعريره واحساس بالاختناق. وليمتنع الشخص من هذه الحالة يقوم بالامتناع. العلاج المعرفي السلوكي cbt يساعد الشخص في ضبط مشاعره عن طريق تمارين الاسترخاء والاسترخاء الموجه من الانكشاف بالخيال للشيء المخيف وحتى الانكشاف على ارض الواقع بشكل مدروس وتدريجي يتماشى مع حاله الشخص. بالاضافه للعمل على الافكار محاوله تفكيكها او اعادة صياغتها لسؤال وليست كحقيقه مطلقه. 

כתבה:

עביר מאגד עבד אלחלים

دعاء ابراهيم بطاح

عامله اجتماعيه علاجيه وأخصائيه نفسيه

الصدمات النفسية وأثرها بالطفولة المبكرة, "اعراض وعلاج"

• تعريف مصطلح "الصدمة النفسيه”:

• الصدمة النفسيه معرفه كحدث الذي يشكل تهديد جسدي على الحياة , و على سلامة الجسد. او تهديد نفسي الذي يؤدي الى الشعور بالخوف المتطرف, الفزع الشديد وللشعور بالعجز.

• من الممكن ان تكون الصدمة قد حصلت لمره واحده او بشكل مستمر.

• بحيث أن الحدث الصادم يؤدي لشعور بفقدان الثقة بشكل مفرط وبفقدان الشعور بالسيطرة.

• بالنسبة للأطفال- يشكل الانكشاف لحدث صادم والذي يشكل تهديد على الشخصيات الاساسية التي تربي الطفل(الاهل بشكل خاص) حتى لو ان الطفل لم يتعرض بشكل مباشر لخطر جسماني او نفسي,  لصدمة نفسية.

• التهديد على النفس والجسد هو غير متوقع, ومرفق بعامل الرعب , ومشوش للشعور بالأمان والحماية التي كانت حتى حدوث ألصدمة.

• غالباً  تشكل ردود فعل الاطفال للصدمة, مؤشر هام لكي نفهم اثار الحدث وأبعاده النفسيه لدى الاطفال.

يظهر الطفل العديد من المشاعر والسلوكيات التي تدل على وجود الصدمة، والتي قد تظهر مباشرة، أو في وقت لاحق بعد أيام، أو سنين (اضطراب ما بعد الصدمة) خلال لعبه ونشاطاته، وتختلف مظاهرها من طفل لآخر بحسب شخصيته ونموه ألعقلي.

اعراض الصدمة قد تشمل:

• الذكريات الاقتحامية و اعادة احياء الصدمة النفسية: الاقحام والذكريات المؤلمة المتكررة وغير المرغوب فيها للحدث الصادم ( وهي عبارة عن ومضات حسية من ألماضي "פלשבק" – اي  تكرار ذكريات عشوائية مكثفة من الحدث-الناجمة عن محفزات تعمل على استحضار ذكرى الصدمة الماضية مرة أخرى, وهي تشمل أفكار متطفلة مثل التساؤل "لماذا حدث هذا لي؟").

• - ردود الافعال الناجمة عن المحفز يمكن لها ان تظهر حتى في مراحل عمرية متقدمة. المحفز هو حادث يذكر المصاب، بالصدمة النفسية ذهنيا(.(Trauma reminders

•   تجنب تذكر الحاث الصادم أو أي جزء منه . قد تشمل -حاولة تجنب التفكير في الحدث الصادم او التحدث عنه او تجنب الاماكن والمواقف او الأنشطة او الاشخاص الذين يذكرون بالحدث الصادم.

• اضطرابات بالنوم: كوابيس واحلام مزعجة متكررة, الاستيقاظ بالليل, الصعوبة بالنوم والأرق.

• الافكار السلبية عن نفسه او  عن الاخرين او عن العالم, والصعوبة بالإحساس بمشاعر ايجابية.

• - التحسب دوما لما هو أسوأ والتواجد بحالة تأهب (يقظة ذهنية) والانتباه الدائم لاحتمال وجود خطر .

• - الانسحاب الاجتماعي, الانطواء والعزلة الاجتماعية, امتناع من بناء علاقات معينه, اماكن معينة .

• التخدر العاطفي والانفعالي (انخفاض القابلية على: الحب، الفرح، أو الحزن بجنازة).

• -صعوبة بالتركيز والإصغاء (يجب الانتباه من التسرع بتشخيص اولاد  الذين يعانون من اعراض الصدمة كاولاد الذين يعانون من مشاكل بصعوبة فرط الحركة والصعوبة بالتركيز)

• -الوسواس القهري – افكار وتصرفات وسواسية قهرية, مثل غسل اليدين بشكل مفرط به او ترتيب الطفل لالعابه بطريقة وسواسية-, الاحتفاظ بالألعاب بمكان محدد, وترتيبها بشكل  وسواسي ومبالغ به .

• - نوبات غضب والتي ممكن ان تكون بدون سبب مباشر او مفهوم.

• - ردود فعل قوية على نحو غير متكافئ للتأثيرات الخارجية أو الداخلية  ووجود اهتياج-حزن شديد وبكاء شديد,

• -  الشعور بالتعب المستمر وعدم الاهتمام بأنشطة كان يستمتع بها الطفل سابقاً.

• ظهور صعوبة بضبط النفس.

• - اعراض سيكوسوماتية – ”جسدية –نفسية“ –اوجاع رأس, اوجاع بطن, امراض, تشنج بالعضلات.

• - مشاكل بالنظام الغذائي : نقص بالشهية, او  زيادة الشهية.

• -التمسك  والالتصاق بالاهل وصعوبات بالانفصال والفراق منهم.  مثل الخوف من ابقاء الطفل لوحده, رفض النوم بغرفة منفصلة عن الاهل.

• الصدمة النفسيه بالطفولة المبكرة وبالأخص بفترة الرضاعه قد يكون لها اثار ضارة , تؤدي الى تلف في الدماغ, والتي ممكن ان تستمر لمدى الحياة.

التحدث عن ألصدمة (Speaking the unspeakable)

• هل الأطفال في جيل  مبكر يتذكرون الاحداث الصادمة ؟  

• الاطفال في فترة الرضاعة والأطفال في جيل مبكر يتذكرون الصدمات النفسية  قبل أن تتطور لديهم القدرة على ان ”يتكلموها“.

• - الصدمة تسكن وتعيش بالجسد, وهي عبارة عن تجربة جسدية .

• “Trauma lives in the Body and is a visceral experience”

• الجسد يتذكر الصدمة النفسية, والتجارب التي تحتوي على عاطفة  شديدة , تحفظ في الذاكرة. بالأخص لدى الاطفال تحت جيل 3 سنوات.

• عندما يكتسبوا الاطفال اللغة, يصنعون لأنفسهم  ”رواية لفظية“ لتجارب نفسية غير لفظية .

• ولذلك يجب ان يكون الحدث الصادم ممثل بالنفسية عن طريق الكلمات.

• في هذه الظروف لا يعني أن نقف مكتوفي الأيدي نشاهد ما يحدث دون فعل أي شيء، فمن المعروف أن الدماغ، وخصوصًا في مرحلة الطفولة، يتمتع بمرونة عالية وقدرة على التكيف، فالتدخل المبكر، سواء مع الأطفال الذين ما زالوا تحت الضغط أو ممن خرجوا ويعانون من اضطراب بعد الصدمة، له تأثير إيجابي كبير على صحتهم النفسية والعقلية والجسدية بما توفره من فرص تعليمية و أنشطة ترفيهية، تمنحهم شعورًا ولو جزئيًا بالاستقرار من خلال برنامج روتيني يعتاد عليه الطفل بشكل يومي.

• بناء رواية\سرد الصدمة النفسية :

• الاطفال بحاجة لاشخاص بالغين ليتواصلوا معهم و ليساعدونهم على فهم تفاصيل, معنى واسقاطات الصدمة, وبتصليح تشوهات وتشويشات بالفهم, وبناء سرد روائي لتفهمها واستيعابها. وايضا لكي يحظوا بشرعية للمشاعر التي نجمت عن الحدث الصادم وبالبحث عن مصادر قوة للاستمرار وتخطي الصدمة.

• كثيرا ما تتولد لدى المصابين بصدمات نفسية رغبة داخلية ملحة لوضع العناصر المفقودة أو المعزولة من الصدمة في سياق قصة، وإضفاء مغزى أو معنى عليه ودمج ذلك في قصة حياتهم الشخصية. تهدف أساليب علاج السرد، أن تتناول هذه القصة -التي يمكنها ان تشمل جميع عناصر الصدمة بحيث يخفف المشاعر القوية و ردود الفعل الجسدية لدى المصاب.

• العلاد قد يتم من خلال طريقة العلاج المثبتة علميا (CPP-CHILD PARENT PSYCHOTHERAPY) –

• النظرية التي تأسست على يد  (Alicia lieberman & Patricia van horn)

العلاج يشمل جلسات مشتركة بين الطفل والوالد\ة , وجلسات فردية للاهل .

هنالك اهمية للتوصل لاتفاق مع الوالد\ة حول سرد رواية مبسطه للفهم-  , والتي توصل بين العوامل التالية:

• ما هي التجربة النفسية الصادمة بالنسبة للطفل

• كيف يشعر ويتصرف الطفل منذ الحادث الصادم (اعراض)

• طرح احتمال المساعدة والعلاج 

• البرنامج العلاجي مبني على نظرية التواصل (Attachment)

• العمل مع مناطق التواصل الامنه .

• للمعالج دور في تمرير الشعور بالأمان والحماية النفسية. دور هام بالأخص بحالة وجود صدمة مستمرة. بحيث انه يوفر اساس امن ويساعد ببناء سرد روائي منظم للطفل وللوالد\ة.

• العامل الاساسي المهم في هذه النظريه هو توفير الامان – safety first- تهدئة الطفل والحفاظ على سلامته  على المستوى الجسدي والنفسي, عن طريق التأكد بأن الطفل موجود بوضع محمي , وموفر له الاحتياجات الاساسية على المستوى الجسدي والنفسي, بأنه ينام ببيت امن, مع شخص بالغ وداعم, بأن لديه طعام, بأنه بعيد عن مصدر الخوف ( مثلا بعيد عن الشخص الذي اعتدى عليه جنسياً)- ”safety first“.

-تحويل التجارب النفسية قدر الامكان لتجارب محسوسه ومفمومه عن طريق ربط الاحداث ومحاولة الوصول للتجربة النفسية لدى الطفل , ومحاولة صيغتها بكلمات لفظية ” .

المبدأ الموجه هوبناء بيئة مع تسلسل عاطفي وواقعي, وتشخيص بين ”تذكر“ الصدمة النفسيه وبين”ان نعيش“ الصدمة النفسية.

• الهدف هو ارجاع الطفل للتطور السليم, مع التشديد على ثلاثة عوامل:

• اعادة بناء وتحسين قدرة ضبط النفس- تعلم السيطرة على الجسد لتهدئة النفس.

• اعادة الشعور بالثقة والأمان بالنفس وبالاخرين .

• استعادة القدرة على الاستمتاع باللعب والتعلم.

מקורות והמלצות קריאה:

אלקשאעלה, ב. (2019). הטיפול הפסיכולוגי בחברה מסורתית: המרפא המסורתי מול הפסיכולוג בחברה הבדואית בנגב. פסיכולוגיה עברית. אוחזר מתוך https://www.hebpsy.net/articles.asp?id=3847

אלקרינאוי, ר. (2020). קונפליקט הקולקטיב בחברה הבדואית לעומת החוסן הנפשי והחסינות מהקורונה. פסיכולוגיה עברית. אוחזר מתוך https://www.hebpsy.net/articles.asp?id=3963